Wigilia świąt Bożego Narodzenia choć nie jest dniem ustawowo wolnym od pracy to w polskiej tradycji data 24 grudnia ma wyjątkowe znaczenie. Rodzinny czas oczekiwania na Boże Narodzenie przepełniony jest bogactwem zwyczajów.
Nie w każdym kraju wigilia ma tak wyjątkowy charakter. Podobnie jak w Polsce, Wigilię obchodzi się na Litwie, w Czechach i na Słowacji, zazwyczaj z wieloma zapożyczeniami ze starosłowiańskiego Święta Godowego. W innych krajach nie ma zwyczajów: łamania się opłatkiem, postu ani pasterki.
Wiele tradycji zanika, część się zmienia dlatego przybliżamy te, które świadczą o wyjątkowości tego dnia w polskiej obyczajowości:
Uważa się, że „jaki ktoś jest w Wigilię, taki będzie przez cały rok”, dlatego wszyscy starają się o jak najlepsze zachowanie. W przeddzień Bożego Narodzenia nawet pogoda mówi o tym, jaki będzie kolejny rok. Nie pożycza się w tym dniu żadnych rzeczy i stara się przed Wigilią uregulować wszystkie długi.
Dawnym zwyczajem w wigilijny poranek sąsiedzi odwiedzali się, by złożyć sobie życzenia. Niezmiennie od rana sprząta się dom. Robimy to oczywiście z pobudek higienicznych i estetycznych, ale kiedyś istniał przekaż, że w brudzie może zagościć zły duch. Zwyczaj postu związany jest z przekonaniem, że mogłoby zabraknąć jedzenia w kolejnym roku.
Dobrze znanym zwyczajem jest ubieranie choinki powinny to robić dzieci lub mężczyźni, bo kobiety są zapracowane przy przygotowywaniu potraw na wigilijną wieczerzę. Do Polski ozdobne drzewka świąteczne trafiły dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku. Obecnie nam znaną choinkę poprzedził praktykowany od dawna zwyczaj dekorowania domów w okresie świąt zielonymi gałęziami. Pod choinką umieszczane są prezenty, które w zależności od regionu Polski przynosi gwiazdor, św. Mikołaj, dzieciątko, aniołek lub gwiazdka.
Gdy na niebie ukaże się pierwsza gwiazdka, rozpoczyna się wieczerzę wigilijną. Jest to symboliczne nawiązanie do gwiazdy Betlejemskiej zwiastującej przyjście zbawiciela. Na stół przykryty białym obrusem kładzie się siano. Na sianie kładzie się opłatek – symbol Dzieciątka Jezus. Modlitwę przed wieczerzą powinien rozpocząć gospodarz czytając biblijny opis narodzenia (Ewangelia wg św. Łukasza). Kolejnym zwyczajem są życzenia i dzielenie się białym opłatkiem. Kiedyś na wsiach gospodarze po wieczerzy szli do stajni, by zwierzętom podziękować za żywienie i pracę, dając im kolorowy opłatek.
Zwyczaje towarzyszą także spożywaniu potraw. Powinno być ich dwanaście, dziewięć lub siedem, każdemu nadawano znaczenie. Dania różnią się w zależności od regionu, ale wszędzie nie spożywa się mięsa. W zamian podaje się rybę symbolizującą Jezusa i odrodzenie do życia. Chleb ma oznaczać nowe życie, mak dobrobyt lub łączność ze światem umarłych (stąd w wielu miejscach popularne są „kluski z makiem”, czy „kutia”). Znaczenie ma również kompot z suszu, czyli napój składający się z mieszanki suszonych owoców. Jabłka symbolizują zdrowie i miłość, śliwki mają odpędzić złe moce, a gruszki zapewnić długie życie.
Cała rodzina zasiada do wspólnego stołu. W niektórych domach do dziś istnieje zwyczaj spożywania dań z jednej misy. Przy stole zostawia się jedno puste miejsce jako wspomnienie osoby zmarłej lub gotowość przyjęcia niespodziewanego gościa.
Po kolacji, czas do Pasterki wypełniają śpiewy kolęd i pastorałek. Ich liczba i popularność „kolędników” najlepiej świadczą o bogatej bożonarodzeniowej tradycji w Polsce.
